LỄ TIẾT PHÂN – NÉT ĐẸP TRUYỀN THỐNG GẮN KẾT GIA ĐÌNH TRONG XÃ HỘI NHẬT HIỆN ĐẠI
Khi những cơn gió lạnh cuối đông bắt đầu nhường chỗ cho hơi ấm mùa xuân len lỏi khắp các ngõ ngách Nhật Bản, cũng là lúc các gia đình nơi đây chuẩn bị đón một trong những nghi lễ quan trọng nhất trong năm – Lễ Tiết phân (Setsubun). Diễn ra vào khoảng ngày 3 tháng 2 hằng năm, Tiết phân không chỉ đơn thuần là lễ xua đuổi tà khí, mà còn là dịp gắn kết các thành viên trong gia đình qua những tập tục văn hóa đậm chất Á Đông, gợi nhắc về mối liên hệ bền chặt giữa truyền thống và đời sống hiện đại.
Sự giao mùa và niềm tin xua tà đón phúc
Tiết phân (節分) trong tiếng Nhật có nghĩa là “phân chia mùa”, chỉ thời khắc chuyển giao giữa các mùa trong năm. Tuy nhiên, từ thời kỳ Edo trở về sau, người Nhật chủ yếu dùng từ này để nói đến ngày trước Lập xuân – tức thời điểm đánh dấu năm mới theo cách hiểu truyền thống của người phương Đông.
Với quan niệm cổ xưa rằng thời khắc giao mùa là lúc tà ma dễ xâm nhập nhất, lễ Tiết phân được tổ chức nhằm xua đuổi những điều không may và cầu mong một năm mới bình an, mạnh khỏe, sung túc. Dưới triều đại Nara (thế kỷ 8), nghi lễ này được du nhập từ Trung Hoa, dần dần phát triển thành một phong tục cung đình trong thời Heian, và về sau lan rộng khắp dân gian với hình thức gần gũi, sống động hơn.
Từ nghi lễ cung đình đến nét sinh hoạt gia đình
Ngày nay, Tiết phân không chỉ được tổ chức tại các ngôi chùa, đền lớn với những lễ hội quy mô, mà còn được gìn giữ và tái hiện trọn vẹn trong chính từng ngôi nhà Nhật Bản. Vào buổi tối, các gia đình thường tổ chức nghi thức ném đậu nành rang (mame-maki)để xua đuổi “oni” – những con quỷ tượng trưng cho điều xui rủi.
Trong không khí rộn ràng, một người (thường là mẹ hoặc anh trai lớn) sẽ đeo mặt nạ quỷ để đóng vai ma quỷ, còn các thành viên khác, đặc biệt là trẻ nhỏ, sẽ hô vang:
“Oni wa soto! Fuku wa uchi!”
(Quỷ ra ngoài! Phúc vào nhà!)
và ném từng nắm đậu nành rang vào “quỷ”, sau đó rải đậu khắp các phòng từ trong ra ngoài.
Người Nhật tin rằng, đậu nành – một trong năm loại ngũ cốc quan trọng – chứa linh lực xua đuổi tà khí, nhất là khi đã được rang (炒る – iru), đồng âm với từ “bắn trúng (射る – iru)”, ngụ ý “bắn trúng mắt quỷ”. Sau lễ rải đậu, mỗi người sẽ ăn số hạt đậu bằng với số tuổi của mình (hoặc cộng thêm một) để “nạp phúc” và giữ gìn sức khỏe quanh năm.
Ehomaki – cuộn cơm cuộn lời cầu chúc
Ngoài nghi thức ném đậu, một truyền thống ẩm thực không thể thiếu trong ngày Tiết phân chính là việc ăn Ehomaki – một loại sushi cuộn dài, không cắt lát, tượng trưng cho sự may mắn trọn vẹn.
Ehomaki có nguồn gốc từ vùng Kansai, từng là món ăn phổ biến trong giới thương nhân Osaka nhằm cầu nguyện cho việc kinh doanh thuận lợi. Mỗi cuộn thường gồm 7 nguyên liệu – biểu tượng cho 7 vị thần may mắn (Shichifukujin) – và khi ăn, người Nhật sẽ quay mặt về hướng tốt nhất trong năm (được xác định theo lịch âm) để cầu mong điều ước thành hiện thực. Trong suốt bữa ăn, họ giữ im lặng hoàn toàn, vì theo quan niệm dân gian, nếu nói chuyện trong lúc ăn, vận may sẽ “thoát ra” khỏi miệng.
Những biểu tượng bảo vệ tổ ấm
Vào ngày Tiết phân, không khó để bắt gặp trước cửa một số ngôi nhà Nhật treo những đầu cá mòi nướng (iwashi) cùng nhành đông thụ (hiiragi). Dân gian tin rằng mùi tanh của cá và gai nhọn của cây đông thụ có thể xua đuổi yêu khí, khiến quỷ dữ e sợ mà tránh xa.
Dù phong tục này không còn phổ biến trong đời sống đô thị hiện đại, nhưng tại nhiều vùng quê và trong những gia đình gìn giữ truyền thống, hình ảnh cá mòi – đông thụ vẫn được duy trì như một lời nhắc nhở giản dị nhưng sâu sắc về tinh thần cảnh giác với những điều bất an, và niềm mong ước gia đạo bình an quanh năm.
Tiết phân – một bài học văn hóa sâu sắc
Trong xã hội Nhật Bản ngày nay, khi nhiều giá trị truyền thống có nguy cơ mai một trước làn sóng hiện đại hóa, lễ Tiết phân vẫn được duy trì như một sợi dây văn hóa nối liền quá khứ và hiện tại, giữa tâm linh và sinh hoạt gia đình. Nó không chỉ là một lễ nghi để xua đuổi điềm gở, mà còn là khoảnh khắc sum vầy ấm áp, nơi mọi người cùng nhau chia sẻ, nhắc nhau hướng về điều thiện lành.
Tiết phân vì thế không chỉ là một nghi lễ, mà là một nét văn hóa sống động – nơi mà hạt đậu nhỏ trở thành biểu tượng của sự bảo vệ, và những cuộn cơm Ehomaki lại chứa đựng cả tấm lòng và niềm hy vọng của một năm mới an lành.
