Gakuran – Đồng phục nam sinh Nhật Bản và hành trình trở thành biểu tượng văn hóa học đường.

Trong mắt nhiều người, hình ảnh những nam sinh Nhật Bản trong bộ đồng phục cổ đứng màu đen, nghiêm trang và gọn gàng đã trở thành một biểu tượng quen thuộc, gắn liền với ký ức học đường nơi xứ Phù Tang. Đó chính là Gakuran – một kiểu đồng phục không chỉ phản ánh tinh thần giáo dục nghiêm túc mà còn là hiện thân của cả một dòng chảy văn hóa lịch sử kéo dài hơn một thế kỷ.

 

Gakuran là gì?

Gakuran (学ラン), còn gọi là tsume-eri (詰襟), là đồng phục nam sinh truyền thống của nhiều trường trung học cơ sở và trung học phổ thông ở Nhật Bản. Thiết kế đặc trưng của Gakuran bao gồm cổ áo đứng cao, hàng nút thẳng phía trước (thường là năm nút), màu sắc chủ yếu là đen hoặc xanh navy. Ngoài ra, đồng phục còn thường được phối với sơ mi trắng, quần ống đứng, giày da đen hoặc nâu, và đôi khi là mũ học sinh.

Tên gọi “Gakuran” là sự kết hợp giữa “gaku” (学 – học) và “ran” (蘭 – Hà Lan), gợi nhắc tới giai đoạn Nhật Bản học hỏi văn minh phương Tây, mà Hà Lan là quốc gia duy nhất được giao thương trong thời kỳ bế quan tỏa cảng. Gakuran, theo nghĩa rộng, là “đồng phục kiểu phương Tây dành cho học sinh”.

 

Nguồn gốc và sự phát triển lịch sử

Gakuran ra đời vào cuối thế kỷ 19, trong thời kỳ Minh Trị Duy Tân – khi Nhật Bản đang trên hành trình hiện đại hóa sâu rộng theo mô hình phương Tây. Năm 1873, Gakuran được giới thiệu lần đầu tiên tại một số trường kỹ thuật như Trường Kỹ thuật Bộ Kỹ thuật (tiền thân của Khoa Kỹ thuật Đại học Tokyo ngày nay) và Trường Cao đẳng Nông nghiệp Sapporo. Sau đó, nó nhanh chóng lan rộng đến các trường danh giá như Gakushuin (1879) và Đại học Hoàng gia Tokyo (1886).

Thiết kế Gakuran chịu ảnh hưởng từ áo khoác quân đội Phổ (Waffenrock), vốn được xem là hình mẫu cho sự kỷ luật, nam tính và trật tự. Từ góc độ giáo dục, đồng phục này đại diện cho lý tưởng học đường: đồng nhất, nghiêm túc và tập thể.

Thế nhưng vào thời điểm đó, đồng phục học sinh vẫn chưa phổ biến rộng rãi. Học sinh vẫn thường mặc kimono, mang guốc geta, và gói sách vở bằng khăn furoshiki. Chỉ đến thời Taisho (1912–1926), khi phong trào hiện đại hóa lan rộng và đời sống kinh tế cải thiện nhờ chiến tranh thế giới thứ nhất, Gakuran mới trở nên phổ biến trên cả nước.

 

Gakuran và tinh thần học đường Nhật Bản

Không giống như những bộ đồng phục thời trang đơn thuần, Gakuran từ lâu đã gắn liền với hệ tư tưởng giáo dục Nhật Bản. Trang phục thống nhất này mang theo thông điệp: trong môi trường học đường, học sinh đều bình đẳng, cùng chung lý tưởng học tập và kỷ luật. Giáo viên và phụ huynh tin rằng việc mặc đồng phục giúp học sinh tập trung vào học hành, tránh phân biệt giàu nghèo, đồng thời nuôi dưỡng tinh thần trách nhiệm và đoàn kết.

Cũng vì lẽ đó, nhiều trường học – đặc biệt là trung học cơ sở – vẫn trung thành với kiểu Gakuran thay vì chuyển sang blazer như nhiều trường phổ thông hiện đại.

 

Sự phá cách và những giai đoạn nổi loạn

Giai đoạn từ cuối Showa đến đầu Heisei chứng kiến một xu hướng mới: biến tấu đồng phục để thể hiện cá tính. Những nhóm học sinh nổi loạn bắt đầu diện Gakuran theo phong cách tsuppari, với các kiểu áo dài chấm gối (nagaraan 長ラン), quần ống rộng (bontan ボンタン), đính hình thêu rồng, hổ, hay những câu khẩu hiệu táo bạo. Phong trào này không chỉ phản ánh mong muốn tự khẳng định mà còn là tiếng nói phản kháng với khuôn mẫu truyền thống.

Dù bị nhà trường xem là vi phạm kỷ luật, nhưng trong mắt công chúng, tsuppari lại trở thành biểu tượng văn hóa thanh niên, được truyền tải rộng rãi qua manga, phim ảnh và truyền thông đại chúng thời kỳ đó.

 

Chiếc cúc áo thứ hai – một biểu tượng tình cảm học đường

Trong lễ tốt nghiệp, một truyền thống dễ thương thường xuất hiện: nam sinh tặng chiếc cúc áo thứ hai trên đồng phục Gakuran cho người mình yêu mến. Chiếc cúc này nằm gần trái tim nhất – như cách gián tiếp trao gửi tình cảm thầm kín mà không cần nói thành lời. Dù không chính thức, nghi thức này được xem là khoảnh khắc “tỏ tình ngầm” lãng mạn nhất trong đời học sinh Nhật.

Người ta cho rằng phong tục này bắt nguồn từ thời chiến, khi những người lính trẻ trước lúc ra trận đã trao chiếc cúc áo của mình cho người con gái họ yêu, như một lời hứa âm thầm.

 

Gakuran trong văn hóa đại chúng

Gakuran không chỉ hiện diện trong lớp học, mà còn trở thành hình ảnh quen thuộc trong manga và anime. Các nhân vật học sinh trung học trong Mob Psycho 100, Yu Yu Hakusho, School Rumble hay Sakamoto desu ga? đều mặc Gakuran – không chỉ để thể hiện họ là học sinh, mà còn truyền tải khí chất mạnh mẽ, điềm đạm hoặc… hài hước.

Ngoài ra, Gakuran còn rất được yêu thích trong giới cosplay, bởi kiểu dáng cổ điển, dễ nhận diện và mang tính biểu tượng cao. Nhiều fan quốc tế vẫn chọn hóa thân thành học sinh Nhật Bản qua bộ đồng phục này tại các sự kiện truyện tranh khắp thế giới.

 

Gakuran – giữa truyền thống và hiện đại

Dù hiện nay phần lớn trường trung học phổ thông Nhật Bản đã chuyển sang sử dụng blazer hiện đại và năng động hơn, Gakuran vẫn được xem là một phần không thể thiếu trong lịch sử giáo dục Nhật Bản. Nhiều trường trung học cơ sở vẫn giữ nguyên thiết kế truyền thống, như một cách bảo tồn tinh thần học đường nguyên bản – nơi nghiêm túc, kỷ cương và giản dị là cốt lõi.

Trong thời đại mà sự đa dạng và cá nhân hóa đang ngày càng được đề cao, Gakuran vẫn nhắc nhớ về một thời kỳ mà sự đồng nhất là nền tảng tạo nên cộng đồng.

 

Kết luận

Gakuran không chỉ là một bộ đồng phục – nó là một lát cắt văn hóa, là minh chứng sống động cho sự giao thoa Đông – Tây, cho lý tưởng giáo dục, cho cả sự nổi loạn và lãng mạn học đường. Dù thế giới có thay đổi, Gakuran vẫn sẽ luôn tồn tại – ít nhất là trong ký ức tuổi trẻ, trong manga, trong những bộ phim học trò và trong trái tim của những người từng trải qua thời thanh xuân dưới bộ đồng phục ấy.