Vẻ Quyến Rũ Của Sơn Mài Nhật Bản: Khi Nghệ Thuật Gặp Tinh Thần

TOKYO – Trong một chuyến du lịch thông thường đến Nhật Bản, thật khó để tìm được một món đồ sơn mài chính gốc. Những sản phẩm bạn dễ dàng bắt gặp trên các con phố hay cửa hàng lưu niệm thường chỉ là đồ nhựa cao cấp mô phỏng – tinh xảo đến mức khó phân biệt bằng mắt thường. Còn những món sơn mài thật sự? Chúng ẩn mình tại các cửa tiệm truyền thống quanh Iidabashi (Tokyo), cố đô Kyoto, hay trong các bộ sưu tập kín đáo – và thường có giá từ vài trăm đô la Mỹ trở lên.

 

Sơn mài Nhật – Một định danh văn hóa

Không chỉ là chất liệu trang trí, sơn mài (urushi) ở Nhật từ lâu đã được nâng lên thành biểu tượng thẩm mỹ quốc gia. Từ thời Edo, nghệ thuật này được người châu Âu ngưỡng mộ đến mức từ “japanning” ra đời – hàm ý mô tả bất kỳ kỹ thuật sơn bóng cao cấp nào, lấy cảm hứng từ Nhật Bản.

Nhà sưu tập phương Tây E.A. Wrangham từng mô tả sơn mài Nhật là “đỉnh cao của thẩm mỹ ứng dụng”, thể hiện tay nghề bậc thầy và óc sáng tạo tinh tế. Từ những hộp đựng bút, bàn viết, cho đến hộp xông trầm, mọi đường nét, họa tiết đều cho thấy một trình độ chế tác hiếm có.

 

Urushi – Nhựa quý của núi rừng Nhật Bản

Sơn mài Nhật bắt nguồn từ nhựa cây sơn (urushi no ki) – loài cây thuộc họ sơn (Toxicodendron vernicifluum), ưa ẩm và mọc nhiều tại vùng Kyoto, Okayama. Nhựa cây được thu hoạch vào mùa hè (tháng 7–9), qua quá trình lọc, tách nước và nhuộm màu (chủ yếu đen hoặc đỏ), rồi được để khô trong điều kiện ẩm đặc biệt để tạo nên lớp sơn bền bỉ, chống nước, chống mục và có độ bóng sâu đặc trưng.

Tuy nhiên, nhựa cây sơn khi còn ướt cực kỳ độc – gây bỏng và phồng rộp cho da người tiếp xúc. Không ít nghệ nhân chịu đựng những vết thương suốt đời để đổi lấy sự trường tồn của nghề.

 

Từ bảo quản đến nghệ thuật: Hành trình của sơn mài

Từ thời tiền sử, người Nhật đã biết dùng sơn để bảo quản vật dụng. Tuy nhiên, sự kết hợp giữa kỹ thuật maki-e (撒き絵 – “rắc tranh”) với các phụ gia quý như vàng, bạc, trai ốc đã đưa sơn mài lên tầm nghệ thuật.

Ba kỹ thuật maki-e tiêu biểu:

• Hira maki-e: rắc vàng phẳng trên bề mặt sơn.

• Togidashi maki-e: mài bóng lớp vàng rắc chìm dưới bề mặt.

• Taka maki-e: đắp nổi bằng hỗn hợp bột than và keo sơn.

Các họa tiết thường mang cảm hứng thiên nhiên bốn mùa, thơ ca cổ và Truyện Genji – cuốn tiểu thuyết cổ điển lừng danh từ thế kỷ 10.

 

Thăng hoa cùng triều đại và tín ngưỡng

Từ thế kỷ 7–8, việc truyền bá Phật giáo kéo theo nhu cầu về bàn thờ, vật phẩm thờ cúng bằng sơn mài. Kỹ thuật khảm trai (raden), khắc gỗ (Kamakura-bori) cũng dần xuất hiện. Đến thế kỷ 15, dưới thời Shogun Ashikaga Yoshimasa, nghệ thuật sơn mài đạt đỉnh cao nhờ sự bảo trợ cho gia tộc Kō’ami – những bậc thầy maki-e nổi tiếng.

Thời Momoyama (cuối thế kỷ 16), đồ sơn mài phản ánh tinh thần võ sĩ: mạnh mẽ, dứt khoát, màu sắc đậm, họa tiết rõ nét. Cũng trong giai đoạn này, xuất hiện dòng sản phẩm Kōdaiji – đặt theo tên ngôi đền được dựng bởi vợ của danh tướng Toyotomi Hideyoshi – ngày nay được xem là đỉnh cao cổ vật sơn mài Nhật Bản.

 

Sơn mài – Từ vật xa xỉ đến biểu tượng thẩm mỹ đại chúng

Trong phần lớn lịch sử, sơn mài là món đồ xa xỉ, chỉ phục vụ giới quý tộc, tăng lữ, thương nhân giàu có. Mãi đến thời Minh Trị (thế kỷ 19), khi kỹ thuật công nghiệp phát triển, sơn mài mới dần phổ biến đến các tầng lớp bình dân. Dẫu vậy, những món đồ thủ công tinh xảo vẫn giữ mức giá cao và trở thành quà biếu sang trọng, thể hiện đẳng cấp, thị hiếu và bản sắc người tặng.

Ngày nay, người Nhật vẫn ưa chuộng đồ sơn mài truyền thống để trang trí phòng khách hoặc làm quà lưu niệm đẳng cấp – một minh chứng sống động cho tinh thần “mono no aware” (cảm thán trước vẻ đẹp mong manh) trong đời sống đương đại.

 

Kết luận: Một lớp sơn – cả chiều sâu văn hóa

Sơn mài Nhật không chỉ là kỹ thuật – đó là một triết lý sống, kết tinh từ thiên nhiên, thời gian và sự tỉ mỉ của con người. Đằng sau mỗi lớp sơn óng ánh là câu chuyện về tay nghề truyền đời, về vẻ đẹp bất biến trước thời gian và về một đất nước luôn biết trân trọng từng chi tiết nhỏ bé.

Trong thế giới ngày càng chạy theo tốc độ và số lượng, một món sơn mài Nhật chính gốc nhắc nhở ta về giá trị của sự kiên nhẫn, tinh tế – và vẻ đẹp được tôi luyện bởi thời gian.