Washi – Tinh hoa từ đôi tay và thời gian

Niềm tự hào của người Nhật Bản được dệt nên từ sợi cây, làn nước và tâm hồn thợ thủ công

Kyoto, tháng Hai – mùa của nước lạnh, gió hanh, và đôi tay cần mẫn của những người gìn giữ một truyền thống hơn 1.300 năm tuổi: làm giấy Washi. Trong một xưởng nhỏ ở tỉnh Saitama, người phụ nữ tên Hiroko Tanino đang chậm rãi khuấy nhẹ lớp dung dịch đục màu trong chiếc khung gỗ, mắt dõi theo từng chuyển động của nước và sợi cây Kouzo – nguyên liệu chính của một tờ giấy. Ở nơi tưởng chừng đơn sơ ấy, một kiệt tác đang dần hình thành.

 

Washi là gì?

Washi (和紙) nghĩa là “giấy Nhật Bản” – không chỉ đơn giản là một loại vật liệu viết, mà còn là biểu tượng của tinh thần thủ công, sự tỉ mỉ, và mối giao cảm sâu sắc giữa con người với thiên nhiên. Không như giấy công nghiệp phương Tây được tạo thành từ bột nghiền và hóa chất tẩy trắng, Washi được làm hoàn toàn thủ công từ các sợi thực vật như cây Kouzo (dâu tằm giấy), Ganpi hoặc Mitsumata, bằng cách chập sợi, đan kết, và ép nước bằng tay.

Mỗi tờ Washi là một cá thể độc nhất, không bao giờ trùng lặp – và đó là điều khiến nó trở thành một phần của nghệ thuật sống Nhật Bản.

 

Hành trình của một truyền thống lâu đời

Lịch sử của giấy Washi bắt đầu từ thế kỷ 7, khi kỹ thuật làm giấy từ Trung Hoa được truyền sang Nhật qua bán đảo Triều Tiên. Ban đầu, Washi chỉ phục vụ cho giới quý tộc hoặc nhà sư dùng để chép kinh, ghi chép hộ tịch. Nhưng đến thời Heian (794–1185), tầng lớp quý tộc Nhật bắt đầu ưa chuộng thơ ca và thư pháp – khiến Washi trở thành thứ vật liệu quý giá cho văn hóa viết tay và mỹ thuật cung đình.

Đến thời Edo (1603–1868), Washi bước vào thời kỳ hưng thịnh nhất. Không chỉ giới tinh hoa, người dân bình thường cũng bắt đầu sử dụng Washi trong cuộc sống hàng ngày: từ giấy dán tường, cửa kéo Shoji, quạt giấy, đèn lồng, đến sách và cả phim ảnh. Washi không chỉ là giấy – nó là không gian sống, là ánh sáng dịu dàng lọc qua cửa giấy, là làn gió truyền thống thổi qua kiến trúc Nhật.

 

Washi và thử thách thời hiện đại

Cuối thế kỷ 19, kỹ thuật sản xuất giấy công nghiệp du nhập vào Nhật Bản cùng thời kỳ Minh Trị Duy Tân. Máy móc hiện đại và giấy công nghiệp giá rẻ đã nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường. Từ năm 1874, giấy phương Tây bắt đầu được sản xuất tại Nhật, đẩy ngành Washi vào tình trạng suy giảm nghiêm trọng. Tính đến nay, Washi chỉ chiếm chưa đến 0,3% tổng sản lượng giấy toàn quốc – và phần lớn được sản xuất bởi các gia đình thủ công, không hề có dây chuyền công nghiệp hóa.

 

Vì sao Washi vẫn sống mãi?

Bởi vì Washi không chỉ là giấy. Đó là một trải nghiệm thẩm mỹ, một minh chứng cho sự trường tồn của cái đẹp thuần khiết, bền bỉ trước thời gian.

Giấy Washi có tuổi thọ trên 1.000 năm – bằng chứng rõ nhất là những bản kinh Phật cổ tại kho Shosoin (Nara), vẫn còn nguyên vẹn sau hơn một thiên niên kỷ. Không giống giấy Tây phương bị ố vàng do hóa chất, Washi dùng nguyên liệu tự nhiên, càng sử dụng lâu càng sáng dần dưới ánh sáng – như chính triết lý sống “trưởng thành trong sự tĩnh lặng” của người Nhật.

 

Nghệ thuật thủ công trong từng tờ giấy

Trong xưởng giấy nhỏ ở Saitama, bà Hiroko Tanino – một trong số ít thợ làm Washi theo truyền thống – chia sẻ:

“Giấy chỉ nên làm vào mùa Đông. Lạnh mới giữ được độ trong của nước, mới giữ được độ kết dính của cây Tororoaoi. Mùa ấm, nước đục, giấy sẽ không đẹp.”

Bà tự trồng cây Kouzo, tự nấu, bóc vỏ, làm sạch, khuấy dung dịch, phơi giấy. Mỗi bước đều là một nghi thức. Dù chỉ là một tờ giấy, nhưng chứa đựng cả bầu trời mùa đông, cả núi đồi Nhật Bản, và một đời người học nghề.

 

Washi hôm nay: trở về từ cái đẹp nguyên bản

Ngày nay, Washi không chỉ dùng cho thư pháp hay giấy dán truyền thống. Nó đã tìm thấy đời sống mới trong thiết kế nội thất, thời trang, và cả trong công nghệ hiện đại – như làm da loa âm thanh cao cấp, bao bì thủ công, giấy nghệ thuật, và thiệp cưới tinh xảo.

Năm 2014, UNESCO công nhận nghề làm Washi truyền thống của Nhật là Di sản Văn hóa Phi vật thể của nhân loại – một sự ghi nhận xứng đáng cho hàng thế kỷ gìn giữ và sáng tạo của những người như bà Tanino.

 

Kết: Washi – một tờ giấy, một linh hồn

Khi chạm vào Washi, bạn không chỉ chạm vào một vật liệu, mà là chạm vào lịch sử, vào hơi thở của người thợ thủ công, và vào triết lý sống của người Nhật:

“Khi làm điều gì, hãy làm với cả trái tim – và để thời gian chứng minh vẻ đẹp của nó.”

Cùng Tiệm xem cách các nghệ nhân Nhật Bản làm washi nha: